Hướng tới loại trừ sốt xuất huyết bằng muỗi mang vi khuẩn Wolbachia tại Nha Trang

sốt xuất huyết rồi, bệnh này hiện lưu hành theo mùa mà cao điểm là vào tầm tháng 7 đến tháng 10 ở hầu hết các tỉnh thành trên cả nước, nhưng phổ biến hơn ở khu vực phía Nam, cá biệt vài năm gần đây ngoài Bắc cũng đã có nhiều tỉnh thành có dịch lớn. Bệnh này do virus Dengue gây ra và lây truyền từ người sang người qua trung gian là muỗi vằn Aedes (trong đó loài Aedes aegypti đóng vai trò chủ yếu). Các nhà khoa học Việt Nam và quốc tế đang nỗ lực nghiên cứu phát triển một phương pháp mới nhằm kiểm soát và phòng bệnh Sốt xuất huyết một cách tự nhiên, an toàn và duy trì lâu dài, đó là sử dụng muỗi vằn mang vi khuẩn Wolbachia.

Dự án Hướng tới Loại trừ Sốt xuất huyết tại Việt Nam thuộc Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, hiện đang phối hợp với Viện Pasteur Nha Trang và Sở Y tế Khánh Hoà triển khai thí điểm phương pháp mới này tại xã Vĩnh Lương, thuộc TP. Nha Trang, tỉnh Khánh Hoà. Dự án này được sự tài trợ và hỗ trợ kĩ thuật của Chương trình Loại trừ sốt xuất huyết toàn cầu. Đây là chương trình do các nhà khoa học Úc khởi lập vào năm 2005, đến nay đã có 12 nước tham gia Chương trình này (năm 2017 có tên mới là Chương trình muỗi Thế giới - World Mosquito Program), với mục tiêu chung là khống chế sự lan truyền của các bệnh Sốt xuất huyết (Dengue), Zika và một số bệnh khác do muỗi truyền bằng phương pháp sử dụng muỗi Aedes aegypti mang Wolbachia.




Wolbachia pipientis được tìm thấy lần đầu tiên trên buồng trứng và tinh hoàn của muỗi Culex pipiens vào năm 1920. Các nghiên cứu trên thế giới về vi khuẩn Wolbachia cho đến nay đều cho thấy nó không phải là tác nhân gây bệnh cho động vật có xương sống, nó tồn tại một cách tự nhiên ở côn trùng và vô hại. Các nghiên cứu cũng chứng minh rằng đây là một loại vi khuẩn rất phổ biến trong côn trùng tự nhiên, ước tính có đến 60% các loài côn trùng trong tự nhiên (từ 2–5 triệu loài côn trùng khác nhau trên hành tinh) mang vi khuẩn Wolbachia. Vi khuẩn này được truyền "dọc" từ mẹ sang con qua trứng. Côn trùng cái có vi khuẩn này sẽ có lợi thế về sinh sản, cho nên vi khuẩn này được duy trì và dần dần lan rộng trong quần thể côn trùng.

Sau khi vi khuẩn Wolbachia được đưa vào muỗi vằn, nó sẽ làm cho muỗi có khả năng ức chế sự nhân lên của một số loại vi-rút, trong đó virus Dengue và Zika, từ đó làm giảm hoặc mất khả năng truyền virus từ muỗi sang người. Phương pháp này được các nhà khoa học ví như "tiêm vắc-xin" cho muỗi để lằm tăng sức đề kháng của muỗi đối với virus gây bệnh, trong đó "vắc-xin" này (vi khuẩn Wolbachia) được truyền từ muỗi mẹ sang các thế hệ muỗi con là một đặc điểm thuận lợi rất lớn để có thể duy trì hiệu quả lâu dài. Phương pháp này không phải là phương pháp biến đổi gen vì muỗi vằn mang Wolbachia là muỗi có nguồn gốc tại địa phương, việc đưa vi khuẩn Wolbachia vào muỗi là theo phương thức giao phối, sinh sản tự nhiên.

​

Ở Việt Nam, nhóm nghiên cứu Dự án bắt đầu nghiên cứu về Wolbachia từ năm 2006 với sự hỗ trợ của các chuyên gia Úc. Tại phòng thí nghiệm của Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương, Dự án đã sử dụng muỗi vằn cái có Wolbachia (muỗi giống ban đầu từ Úc), cho giao phối với nhiều thế hệ muỗi vằn đực địa phương (bắt từ đảo Trí Nguyên) và kết quả là đã tạo được dòng muỗi vằn địa phương mang Wolbachia, với các đặc điểm sinh học gần như giống hoàn toàn với muỗi vằn tự nhiên của địa phương, chỉ khác rằng chúng là muỗi có Wolbachia và là "muỗi lành" không truyền bệnh.

Trong các năm 2013 và 2014, Dự án đã triển khai thí điểm thả muỗi vằn mang Wolbachia ở thực địa đầu tiên là đảo Trí Nguyên (với khoảng 3.000 dân) thuộc phường Vĩnh Nguyên, TP. Nha Trang. Kể từ khi Dự án ngừng thả muỗi (11/2014) đến nay, quần thể muỗi mang Wolbachia vẫn tự duy trì trên đảo. Về kết quả giám sát bệnh Sốt xuất huyết Dengue, từ đầu năm 2014 đến nay số ca mắc bệnh sốt xuất huyết được y tế đựa phương ghi nhận ở đảo Trí Nguyên đã giảm đi rất nhiều so với những năm trước khi thả muỗi và không có dấu hiệu bệnh lan truyền trên đảo. Trong khi đó, ở TP. Nha Trang (đất liền) dịch vẫn xảy ra hàng năm, đặc biệt năm 2015 ở Nha Trang và tỉnh Khánh Hoà nói chung đã xảy ra dịch lớn.

Trong giai đoạn từ tháng 3/2015 đến tháng 2/2017, Dự án đã triển khai các nghiên cứu cơ bản tại thành phố Nha Trang nhằm thu thập dữ liệu cơ bản, chuẩn bị cho nghiên cứu đánh giá hiệu quả và tính bền vững của phương pháp sử dụng Wolbachia phòng bệnh sốt xuất huyết trong giai đoạn tiếp theo.

Sau khi thẩm định kĩ các bằng chứng về tính an toàn và tiềm năng mang lại lợi ích lâu dài của phương pháp này trên thế giới cũng như ở Việt Nam, đề cương nghiên cứu "Đánh giá khả năng thiết lập ổn định quần thể muỗi vằn mang Wolbachia trên thực địa hẹp tại thành phố Nha Trang" của Dự án đã được Bộ Y tế phê duyệt vào năm 2017. Từ tháng 3 năm 2018 đến nay Dự án đang tiến hành thả muỗi Wolbachia ở xã Vĩnh Lương (phía Bắc TP. Nha Trang). Việc thả muỗi được thực hiện mỗi tuần một lần với mật độ thả trung bình 1 con muỗi/25m2/tuần. Dự kiến đến tháng 6 năm nay muỗi mang Wolbachia sẽ chiếm ưu thế đủ để chúng tự duy trì trong môi trường tự nhiên, khi đó Dự án sẽ ngừng thả muỗi.

Mình thấy việc xử lý 1 căn bệnh dai dẳng bao năm bằng một phương pháp sinh học tự nhiên và có khả năng duy trì lâu dài như vậy là rất hay, thêm nữa việc các nhà khoa học Việt Nam đã sớm tham gia một cách tích cực vào Chương trình loại trừ sốt xuất huyết toàn cầu để nghiên cứu ứng dụng phương pháp mới này sau khi đã đánh giá kĩ và khẳng định tính an toàn cũng là một điều đáng mừng. Còn các bạn nghĩ sao về vấn đề này?

Các bạn có hứng thú với nghiên cứu này có thể truy cập vào trang web EliminateDengue để tham khảo.

Tham khảo EliminateDengue​